Faust en het pact
De Faust van Goethe is de meest geciteerde creatie in de Duitse literatuur. Er schijnen duizenden commentaren, beschouwingen en interpretaties te bestaan. Een kort overzicht van belangrijke publicaties vind je hier, maar een totaal overzicht of Gesamtverzeichnis lijkt niet te bestaan. Wel een sterk Arabisch gekleurde studie: deze is in 2008 geschreven door Iyad Shraim uit Jordanië.
De meest uitgebreide opsomming van vindplaatsen van het duivelspact biedt echter Louis Goosen in zijn boek ‘Van Andreas tot Zacheüs. Thema’s uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten. SUN, Nijmegen 1997 (2de druk)’.
Ik heb in het hierna volgende overzicht gegevens van Goosens lijst aangevuld, soms iets verbeterd en vervolgens ontbrekende data uit veel andere bronnen toegevoegd.
Dan ziet de lijst ‘Faust en het pact’ er zo uit:
– vierde eeuw, de Cyprianus-legende, vermeld door St. Gregorius van Nyssa en Prudencio, maar beiden hebben zoals velen St. Cyprian van Antiochië verward met Saint Cyprianus; men heeft in Cyprianus een mystiek prototype van de Faust-legende gezien, wat de Spaanse auteur Pedro Calderon de la Barca inspireerde tot zijn drama ‘De wonderbaarlijke tovenaar’ (1637)
– 1480 Dietrich Schernberg, ‘Ein schön spiel von Frau Jutta’
– 1560 Wolf Wambach Faustverhalen uit Erfurt; verzameling, geciteerd door Zacharias Hogel in de Thüringer Chronik
– 1570 Christoph Rosshirt, Zes Neurenberger Faust-vertellingen, publicatie met voor het
eerst ook houtsneden
– 1585 Het Wolfenbutteler Handschrift, verzameling Faustverhalen, die merendeels ook in de Historia terechtkomen
– 1587 anoniem, Historia van D. Johann Fausten (het ‘Faustbuch’), een mystificatie rond
de historische Faust, uitgegeven door Johannes Spies in Frankfurt
– 1588 Mariken van Nieumeghen, oudst bekende uitgave
– januari 1588 Tübinger Reim-Faust, gedicht door de theologiestudent Johannes Feinaug
– 1588 het eerste Duitse Faustspel wordt opgevoerd
– ca. 1590 Christopher Marlowe, The Tragicall History of Dr. Faustus wordt opgevoerd in
Londen; het stuk wordt vervolgens geëxporteerd naar Duitsland, vertaald en bewerkt
– 1593 Ander Theil D. Johann Fausti Historien; door een anonieme schrijver, die in dit
boek Fausts hulp Wagner introduceert
– 1599 Georg Rudolff Widman, Wahrhaftige Historie… de Historia uit 1587 christelijk-
moralistisch herverteld
– 1607 Dr. Johan Fausten Gaukeltasche (satire)
– 1611 Thomas Dekker, If This Be Not a Good Play, the Devil is in It
– 1625 Antonio Mira de Amescua, ‘El Esclavo del demonic’, drama (onzeker of dit uit 1625 stamt, het jaar waarin hij ‘El ejemplo mayor de la desdicha’, ‘Het grootste voorbeeld van ellende’ schreef
– Ruiz de Alarcón, ‘Quien mal anda mal acaba’, (‘Wie kwaad doet, eindigt slecht’) bevat het pact met de duivel, dat een Moor sluit en is gebaseerd op een inquisitoriaal proces in Cuenca
– 1641 Velez de Guevara, El diablo cojuelo, ‘De lamme duivel’, een roman die veel schrijvers zou inspireren, o.a. Alain-René Lesage in Le Diable boiteux (‘De manke duivel’, 1707); in beide verhalen wordt de duivel verlost uit een fles
– 1637 Calderón de la Barca, El mágico prodigioso (‘De wonderdadige magiër’)
– 1674 Nikolaus Pfitzer, Doktor Johann Faust; een variatie op Widman 1599
– 1675 De hellevaart van doktor Joan Faustus wordt in Nederland opgevoerd
– 1725 Faustbuch der Christlich Meynenden, hier verwijzing
– 1759 Gotthold Ephraim Lessing, Faust, toneelfragment,
– 1775 De ‘Urfaust’ van Goethe wordt in Weimar voorgelezen; pas in 1887 vindt Erich Schmidt een afschrift van deze vroege versie van Goethe’s Faust in de nalatenschap van Luise van Göchhausen, een voormalige hofdame in Weimar (bron: Ard Postuma)
– 1776-1835 Müller, Fausts Leben, Faust-toneelstukken
– 1795 F.M. Klinger, Fausts Leben, Taten und Höllenfahrt,
– 1796 M.G. Lewis, schreef o.a. een toneeltekst, waarvan de eerste scene ontleend is aan Faust en voorgedragen werd tegenover Byron
– 1808 Goethe Faust, der Tragödie erster Teil ook aangeduid als Faust I
– 1815/16 E.T.A. Hoffmann, Die Elixiere des Teufels; een fictieve autobiografie van de monnik Medardus, een bewerking in Lewis’ spoor
– 1824 Washington Irving, The Devil and Tom Walker
– 1828 Poesjkin, Oost-Europese Faust-bewerking, waarin Poesjkin aan Faust I een scene in het limbo (voorgeborchte) toevoegt in dezelfde versmaat als Goethe, waarin Mephisto de kilheid van Faust jegens Gretchen en zijn onvermogen om liefde te voelen of te tonen genadeloos blootlegt
– 1829 Christian Dietrich Grabbe, Don Juan und Faust
– 1832 Goethe Faust II,
– 1834 Hermann Kurz, Fausts Mantelfahrt. Eine kleine Sammlung von Epigrammen. Nebst einem Anhang alter Epigramme des Owenius, Tübingen
– 1836 Nikolaus Lenau, ‘Faust’, dramatisch gedicht, dat Franz Liszt inspireerde om verscheidene symphonische composities te maken: Der Tanz in der Dorfschenke, Der nächtliche Zug, Mephisto-Walzer; Richard Strauss volgt Lenaus Don Juan-fragment in zijn symphonische Dichtung Don Juan.
– 1837/38 Frédéric Souilie, Les Mémoires du Diable, het bekendste boek van de schrijver van vele sensationele romans
– 1839 Ludwig Hermann Wolfram, Faust, toneelstuk
– 1841 José de Espronceda y Delgado, ‘De wereldduivel’
– 1851 Heinrich Heine, Der Doktor Faust, ein Tanzpoem
– Clemens Brentano (1852), wordt geciteerd door Thomas Mann in Doktor Faustus uit 1947
– 1855/1856 Ivan Sergejevitsj Toergenjev, (ook wel Ivan Turgenev) Oost-Europese Faust-novelle
– 1862 Friedrich Theodor Vischer, Der Tragödie dritter Theil, een berijmd toneelstuk in de stijl van Goethe als vernietigende parodie op het genie uit Weimar, later nog aangevuld met een felle taalkundige kritiek op vooral Faust II
– 1866 Estanislao del Campo, Fausto, een lang gedicht n.a.v. Gounods Faust
– 1867-1912 Jonáš Záborský, Faustiáda, Slowaakse Faust-bewerkingen, satirisch proza
– 1890 Važa P’savela (d.i. Luka Razikašvili), Faust naar een Georgische legende
– 1891 Oscar Wilde , The Picture of Dorian Gray
– 1898-1903 Alfred Jarry, Gestes et opinions du Docteur Faustroll, surrealistische variatie
op Faust
– 1901 Shaw, publiceerde in 1901 Caesar en Cleopatra, er is een link met de Faust van Gounod, waarvan hij een uitvoering bijwoonde
– 1904 M. von Schillings, Das Hexenlied, muzikaal melodrama
– 1905/15, het tussenspel in Man and Superman
– 1911 C.S. Adama van Scheltema, Faust Een, Nederlandse vertaling, 12e druk 2003
– 1918 Anatoli Vasiljevitsj Loenatsjarski: Faust en de stad
– 1920 Nico van Suchtelen, Faust Twee, Nederlandse vertaling, 11e druk 2003
– 1925 Michel de Ghelderode, The Death of Doctor Faustus, toneel
– 1926 Georges Bernanos, ‘De zon van Satan’, Franse roman
– 1926 F.W. Murnau, Faust, eine deutsche Volkssage, zwijgende film van Murnau die ook de klassieker Nosferatu regisseerde
– 1931, Julius Röntgen, Aus Goethe’s Faust für Solostimmen, Chor, Orgel und Orchester
– 1932 Carl Erik Martin Soya, (1896-1983) auteur, die op 3 december 1971 als zeer verdienstelijk kunstenaar de exclusieve Deense onderscheiding Medaille Ingenio et arti ontving
– 1934 Fernando Pessoa, Faust, a Subjective Tragedy
– 1936 Klaus Mann, Mephisto. Roman einer Karriere, tot 1980 verboden in West-
Duitsland want ‘smaad in romanvorm’ volgens justitie en de Hoge Raad aldaar. Verfilmd door Szabó in 1981.
– 1936 H. Reutter, Dr. Johannes Faust, opera
– 1937 Stephen Vincent Benét, The Devil and Daniel Webster, een kort verhaal over de boer Jabez Stone, die voortdurend geplaagd wordt door pech, waarop de duivel als Mr. Scratch hem het pact aanbiedt: zeven jaar welvaart in ruil voor zijn ziel. Benét baseerde zich op The Devil and Tom Walker van Washington Irving.
– 1938 Gertrude Stein, Doctor Faustus Lights the Lights
– 1940/1968 Michail Boelgakov; De meester en Margarita, roman waarin de duivel en
Margareta los gaan in Moskou,
– 1941 Paul Valéry, Mon Faust; als onspeelbaar betiteld toneel
– 1947 Thomas Mann, Doktor Faustus, fictieve biografie van de componist Adrian
Leverkühn; Mann grijpt terug op de Historia, niet op Goethe of Marlowe.
Samenvatting: De getalenteerde Leverkühn belichaamt de vroeg 20e-eeuwse geschiedenis van Duitsland en Europa. Bij een bordeelbezoek loopt de componist syfilis op, zoals ook is beweerd over Nietzsche. Daarom sluit hij een pact met een duivels personage, dat hem 24 jaar schittering en succes schenkt. Leverkühn componeert steeds mooiere werken, zelfs wanneer hij fysiek aftakelt. Na de uitvoering van zijn laatste meesterwerk in 1930 (The Lamentation of Dr Faust), bekent hij het duivelspact en lijdt hij aan waanzin en syfilis tot hij in 1940 totaal instort en sterft. De aftakeling en instorting symboliseren het groeiende nazisme in Duitsland. Het lot van Leverkühn representeert de ziel van Duitsland.
Terzijde: de tweede zin van Manns succesroman Buddenbrooks begint met ‘Je, den Düwel ook…’ en de laatste grote roman Doktor Faustus gaat over het duivelspact
– 1950 René Clair, La Beauté du diable (The Beauty of the Devil), film, regie Clair, een ietwat komische adaptatie met Michel Simon als Mephistopheles en de oude Faust en Gérard Philipe als de verjongde Faust.
– 1959 Jack Kerouac, Doctor Sax – Faust Part Three
– 1962 Hans Schwerte, Faust und das Faustische, Klett Verlag, Stuttgart
– 1967 Neville Coghill, Doctor Faustus; (film met Burton en Taylor, kopergravures van
Dali)
– 1974 Brian DePalma, Phantom of the Paradise. Film over een ijdele rock impresario die zijn ziel aan de duivel verkoopt in ruil voor de eeuwige jeugd.
– 1979 opening Faust-museum en archief in Knittlingen, op initiatief van groot Faust-
kenner Günther Mahal, die er tot 2003 directeur was
– 1979 Don Nigro, Doctor Faustus
– 1980 Robert Nye, Faust, een quasi historische roman
– 1981 István Szabó, Mephisto. Een Duitse acteur laat zich in de dertiger jaren voor het karretje van de Nazi’s spannen om roem en prestige te verwerven. Gebaseerd op de lang verboden roman van Klaus Mann uit 1936
– 1985 Václav Havel, Temptation, vertaald door Marie Winn
– 1986/1987 John Banville, Mefisto
– 1990 Terry Pratchett, Eric
– 1992 Emma Tennant, Faustine, een feministisch Faustverhaal
– 1994 Jan Švankmajer, Lekce Faust (Faust), Švankmajer’s film is gebaseerd op de Faustlegende en traditioneel Tsjechisch poppenspel en benut verrassende filmtechnieken zoals stop-motion animatie en klei-animatie
– 2003 Ard Posthuma, Faust oerversie, gemoderniseerde vertaling die verscheen bij Athenaeum-Polak&Van Gennep, Amsterdam
– 2004 David Mamet, Faustus, toneel
– 2008 David Davalos, Wittenberg, toneel
– 2008, Lorna Fitzsimmons, International Faust Studies, Bloomsbury
– 2009 Carlos Ruiz Zafon, Het spel van de engel, een schrijver in Barcelona verkoopt zijn
ziel aan een Mephisto-figuur
– 2009 Edgar Brau, Faust, toneel
– 2010 Pieter Steinz, De duivelskunstenaar, de reis van Doctor Faust door 500 jaar cultuurgeschiedenis; Prometheus-NRC Handelsblad (recensie)
– 2011 Aleksandr Sokurov, Faust, Duitstalige film met Johannes Zeiler, Anton Adasinsky en Isolda Dychauk
– 2013 Willem Venerius, Zielsverduistering, 2e druk, Jaylen Books, ’s-Gravenmoer
– 2014-nu Kore Yamazaki, Frau Faust
– 2014–2017 Haram and Youngji Kim, Soul Cartel
– 2016 Peter Schumann, Bread and Puppet Theater Faust 3, toneel
– 2017 Ash Avildsen, American Satan, film in rock and roll stijl met Andy Biersack as Johnny Faust; de titel lijkt een parodie op de film American Beauty waarin elementen van het Faust-verhaal aanwijsbaar lijken